ΑΝΟΙΧΤΗ ΠΡΟΣΒΑΣΗ - ΓΝΩΣΗ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | ΑΡΧΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ

Ορισμός

Σύμφωνα με πρόσφατο επιστημονικό ορισμό, ηλεκτρονικό βιβλίο είναι ένα «ψηφιακό αντικείμενο με κείμενα ή/και άλλου είδους περιεχόμενο, το οποίο προκύπτει ενσωματώνοντας στη γνωστή έννοια του βιβλίου χαρακτηριστικά που υπάρχουν σε ηλεκτρονικά περιβάλλοντα. Τα ηλεκτρονικά βιβλία τυπικά  έχουν λειτουργίες αναζήτησης και παραπομπών, υπερσυνδέσεις, σελιδοδείκτες, επισημειώσεις, υπογραμμίσεις, πολυμεσικά αντικείμενα και διαδραστικά εργαλεία» (1).

Τα βιβλία ανοικτής πρόσβασης είναι ηλεκτρονικά βιβλία των οποίων το περιεχόμενο παρέχεται ελεύθερα στο Διαδίκτυο. Πρόκειται είτε για βιβλία που έχουν πρώτα παραχθεί σε έντυπη μορφή και μετά διατίθενται ελεύθερα στο Διαδίκτυο, είτε για αμιγώς ηλεκτρονικά βιβλία (digital-born) που δημιουργήθηκαν και διατίθενται καταρχάς ηλεκτρονικά και ελεύθερα. Παρουσιάζονται με διάφορους τρόπους (σελίδα-σελίδα σε μορφή html, σε pdf ολόκληρα ή/και ανά κεφάλαιο) και διαβάζονται από τον υπολογιστή ή/και από ηλεκτρονικούς αναγνώστες βιβλίων και έξυπνα κινητά τηλέφωνα. Υπάρχει επίσης και η δυνατότητα εκφώνησης του κειμένου. Τα ηλεκτρονικά βιβλία μπορούν είτε να τυπώνονται σε συγκεκριμένους αριθμούς από τον εκδότη, είτε, συνηθέστερα, να τυπώνονται κατ' απαίτηση (print on demand) από τον κάθε χρήστη, όταν ο εκδότης δίνει τη δυνατότητα για αυτό. Για τη δημιουργία ανοικτών βιβλίων χρησιμοποιείται συνήθως λογισμικό ανοικτού κώδικα για σχετικές λειτουργίες (όπως για παράδειγμα τo Connexions του πανεπιστημίου Rice, ή το DPubS του πανεπιστημίου Cornell).

Τα βιβλία ανοικτής πρόσβασης στον ακαδημαϊκό-επιστημονικό χώρο προέκυψαν πρωτίστως από την ανάγκη για οικονομικότερους τρόπους παραγωγής, και κυρίως διάθεσης των βιβλίων, με δεδομένη μία σημαντική πτώση στις πωλήσεις που γνωρίζουν οι πανεπιστημιακοί εκδοτικοί οίκοι τα τελευταία χρόνια. Επιπλέον, οι ταχύτατες εξελίξεις στην τεχνολογία είχαν επιπτώσεις στην επιστημονική επικοινωνία που γρήγορα υιοθέτησε το ψηφιακό μέσο. Τα επιστημονικά βιβλία ανοικτής πρόσβασης υπόκεινται στην ίδια διασφάλιση ποιότητας που υπόκεινται και τα έντυπα, δηλαδή σε αξιολόγηση, σύμφωνα με τις πρακτικές του εκάστοτε εκδότη. Τα περισσότερα επιστημονικά βιβλία παράγονται στις ανθρωπιστικές επιστήμες και επομένως το θέμα του ηλεκτρονικού βιβλίου με ανοικτή πρόσβαση έχει ιδιαίτερη σημασία για τον τομέα αυτό (σχετικά δείτε την ενότητα Βιβλία ανοικτής πρόσβασης στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Μέχρι στιγμής όμως, το επιστημονικό/ακαδημαϊκό ηλεκτρονικό βιβλίο, και μάλιστα με ανοικτή πρόσβαση, δεν έχει επικρατήσει στην επιστημονική επικοινωνία, όπου κυρίαρχο ρόλο παίζει το ηλεκτρονικό περιοδικό.

Βαρύνουσα σημασία έχουν τα ανοικτά βιβλία για τα σχολεία και τα πανεπιστήμια, διότι δίνουν ουσιαστικά τη δυνατότητα για εγχειρίδια ανοικτής πρόσβασης (open textbooks).  Η υιοθέτηση για τα μαθήματα εγχειριδίων σε ηλεκτρονική μορφή (e-textbooks), και μάλιστα με ανοικτή πρόσβαση, μειώνει τα έξοδα για μαθητές και φοιτητές, ενώ προσφέρει όλες τις ενισχυμένες δυνατότητες που προσφέρουν τα ηλεκτρονικά βιβλία εν γένει.

Οφέλη

Η ανοικτή πρόσβαση στα ηλεκτρονικά βιβλία ακαδημαϊκού και επιστημονικού χαρακτήρα:

-αυξάνει την αναγνωρισιμότητα του έργου μέσω του Διαδικτύου

-αυξάνει τις ετεροαναφορές

-οδηγεί, μακροπρόθεσμα, στην εξοικονόμηση πόρων

-δίνει τη δυνατότητα έκδοσης βιβλίων που απευθύνονται σε μικρό και εξειδικευμένο κοινό

-δίνει τη δυνατότητα να δημοσιευθούν σε μορφή βιβλίου τα αποτελέσματα έρευνας που για οικονομικούς λόγους πιθανότατα δεν θα εκδίδονταν σε έντυπη μορφή

-δεν διαταράσσει το σύστημα αξιολόγησης για τη δημοσίευση

-δεν βλάπτει τις πωλήσεις βιβλίων, μάλιστα πιθανώς, όπως φαίνεται από κάποιες περιπτώσεις, συμβάλλει και στην αύξησή τους.

-συμβάλλει στην οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική πρόοδο.

Πώς παρέχεται η Ανοικτή Πρόσβαση στα ηλεκτρονικά βιβλία

Τα ηλεκτρονικά βιβλία ανοικτής πρόσβασης παρέχονται με τρεις κυρίως τρόπους:

1. Με δημοσίευση του βιβλίου από εκδότη που δημοσιεύει με το μοντέλο της ανοικτής πρόσβασης. Οι εκδότες αυτοί είναι κατά κύριο λόγο πανεπιστημιακοί εκδοτικοί οίκοι. Δείτε σχετικά παραδείγματα εκδοτών και εκδοτικών εγχειρημάτων στον δικτυακό τόπο της Ένωσης Αμερικανικών Πανεπιστημιακών Εκδοτών.
2. Με έντυπη ή/και ηλεκτρονική έκδοση του βιβλίου με χρηματικό αντίτιμο, και παράλληλη αρχειοθέτηση του βιβλίου από το συγγραφέα στο αποθετήριο του φορέα στον οποίο εργάζεται (ιδρυματικό αποθετήριο) με ανοικτή πρόσβαση. Είναι χαρακτηριστικό ότι δεν επιτρέπουν όλοι οι εκδότες την αυτοαρχειοθέτηση του βιβλίου ή/και κεφαλαίων του, όμως τελευταία αυξάνεται συνεχώς ο αριθμός των εκδοτών που το επιτρέπουν.
3. Με δημοσίευση του βιβλίου με κλειστή πρόσβαση ηλεκτρονικά ή/και έντυπα και παράλληλη αρχειοθέτηση του βιβλίου από τον εκδότη σε ένα αποθετήριο ανοικτής πρόσβασης.

Σημειώσεις

(1) Vassiliou, M., Rowley, J. 2008. ‘Progressing the Definition of ‘e-book'', Library Hi Tech, 26.3, 355-368, http://www.emeraldinsight.com/Insight/viewPDF.jsp?contentType=Article&Filename=html/Output/Published/EmeraldFullTextArticle/Pdf/2380260303.pdf

Χρήσιμοι σύνδεσμοι

Open Access Book Resources 

Community college Consortium for Open Educational Resources

University Press of Florida, and Orange Grove, Florida's Digital Repository  

Πρόταση του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου για την Εισαγωγή Ηλεκτρονικών Βιβλίων στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση

Χρήσιμα κείμενα

Greco, A. N. and Wharton, R. M. 2008. ‘Should University Presses Adopt an Open Access (Electronic Publishing) Bussiness Model For All of Their Scholarly Books?' , Proceedings ELPUB 2008 Conference on Electronic Publishing- Toronto-Canada-June 2008, 149-164 http://elpub.scix.net/data/works/att/149_elpub2008.content.pdf.

Griffiths, R. and Rascoff, M. 2005. The Evolving Environment for Scholarly Monographs, Ithaka  2005, Washington, D.C. http://www.ithaka.org/ithaka-s-r/strategy/Environment%20for%20digital%20monograph%20publishing%20and%20distribution.pdf

Steele, C. 2008. "Scholarly Monograph Publishing in the 21st Century: The Future More Than Ever Should Be an Open Book." Journal of Electronic Publishing 11, no. 2. http://dx.doi.org/10.3998/3336451.0011.201.

Thatcher, S. 2007. ‘The Challenge of Open Access for University Presses", Learned Publishing 20, 165-172   doi: 10.1087/095315107X205084.

Wasserman, M. ‘Reprint. How Much Does it Cost to Publish a Monograph and Why?' The Journal of Electronic Publishing 1998, http://dx.doi.org/10.3998/3336451.0004.104

Willinsky, J. ‘Toward the Design of an Open Monograph Press', Journal of Electronic Publishing, 12.1., 2009 http://dx.doi.org/10.3998/3336451.0012.103