ΑΝΟΙΧΤΗ ΠΡΟΣΒΑΣΗ - ΓΝΩΣΗ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | ΑΡΧΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ

Νέα στατιστικά στοιχεία για τον αυξανόμενο ρυθμό διάδοσης των επιστημονικών περιοδικών εκδόσεων ανοικτής πρόσβασης παρουσιάζονται στη μελέτη που δημοσιεύτηκε τον Ιούνιο του 2011 στο περιοδικό ανοικτής πρόσβασης PLoS ONE.  H μελέτη πραγματοποιήθηκε από ομάδα επιστημόνων στο Hanken School of Economics του Ελσίνκι, με επικεφαλής τον ερευνητή Mikael Laakso, και καλύπτει το χρονικό διάστημα 1993-2009 (M.Laakso et al. PLoS ONE 6, e20961; 2011).

Αποτελεί δε την πιο ολοκληρωμένη πηγή έγκυρων πληροφοριών έως σήμερα για την επιτυχημένη πορεία ανάπτυξης  της ανοικτής πρόσβασης, ένα διαδεδομένο πλέον μοντέλο για τη δημοσίευση επιστημονικών μελετών και εκδόσεων, που στηρίζεται στην διαδικτυακή τεχνολογία και αποσκοπεί στην ελεύθερη διάθεση των ερευνητικών δεδομένων στο διαδίκτυο. 

Με στόχο να παράγει αξιόπιστους και κατανοητούς δείκτες για την πορεία ανάπτυξης των περιοδικών ανοικτής πρόσβασης, η μελέτη καλύπτει μια εκτεταμένη χρονική περίοδο που ξεκινά από τις απαρχές της εμφάνισης του κινήματος της ανοικτής πρόσβασης -στις αρχές της δεκαετίας του 1990- και εκτείνεται έως το 2009. Χαρακτηριστικό της μελέτης είναι η χρήση καινοτόμων συστηματικών μεθόδων και πολυγλωσσικών μοντέλων για τη δειγματοληψία και την εκπροσώπηση του πληθυσμού των περιοδικών ανοικτής πρόσβασης, καθώς μέχρι σήμερα οι πηγές εντοπισμού τους δεν ήταν ολοκληρωμένες.

Η μελέτη καταδεικνύει ραγδαίους ρυθμούς αύξησης όχι μόνο στον συνολικό αριθμό των περιοδικών ανοικτής πρόσβασης, αλλά και στον συνολικό αριθμό των άρθρων που δημοσιεύονται στα περιοδικά ανοικτής πρόσβασης κατά το χρονικό διάστημα 1993-2009. Μόνο το 2000, υπολογίζεται ότι εκδόθηκαν περίπου 19.500  δημοσιεύσεις ανοικτής πρόσβασης, ενώ το 2009 ο ίδιος αριθμός εκτινάσσεται στις 191.850. Ήδη από το 2000 υπήρχαν κιόλας 740 περιοδικά ανοικτής πρόσβασης, ενώ μέσα στα επόμενα εννέα χρόνια ο αριθμός αυτός πολλαπλασιάστηκε ραγδαία, με αποτέλεσμα το 2009 να εκδίδονται 4.769 περιοδικά ανοικτής πρόσβασης. Οι αριθμοί αυτοί δείχνουν μια εντυπωσιακή ανάπτυξη της επιστημονικής δραστηριότητας που υποστηρίζεται από την ανοικτή πρόσβαση, ωστόσο πρέπει κανείς να υπολογίσει ότι το χρονικό αυτό διάστημα, οι ρυθμοί αύξησης της συνολικής επιστημονικής παραγωγής είναι επίσης ταχείς.            

Πιο συγκριμένα σε ποσοστιαίες μονάδες, τα στατιστικά στοιχεία αποκαλύπτουν ότι από το 2000, ο ετήσιος μέσος όρος του ρυθμού ανάπτυξης για τα περιοδικά ανοικτής πρόσβασης εκτιμάται στο 18%, ενώ οι δημοσιεύσεις στα περιοδικά αυτά έχουν αυξηθεί κατά 30%. Το ποσοστό αυτό μπορεί να συγκριθεί με το αντίστοιχο ποσοστό του 3,5% που αντιπροσωπεύει τον ρυθμό που αυξάνεται η ετήσια παραγωγή επιστημονικών δημοσιεύσεων συνολικά. Μόνο κατά το 2009, οι δημοσιεύσεις σε περιοδικά ανοικτής πρόσβασης αγγίζουν το 7,7% των συνολικών δημοσιεύσεων σε επιστημονικά περιοδικά.

Ωστόσο, πίσω από τα νούμερα υπάρχει μεγάλη ετερογένεια στα περιοδικά ανοικτής πρόσβασης. Στην πλειοψηφία τους πρόκειται για περιοδικά που έχουν ιδρυθεί πρόσφατα και εκδίδονται αποκλειστικά στο διαδίκτυο. Τα παραδοσιακά περιοδικά κύρους, ειδικά περιοδικά που εκδίδονται από επιστημονικές κοινότητες και ξεκίνησαν να διατίθενται και στο διαδίκτυο, αποτελούν μειοψηφία. Οι συγγραφείς σημειώνουν ωστόσο και καταλυτικούς παράγοντες που συνετέλεσαν στην άνθηση της ανοικτής πρόσβασης.

Έτσι, τα περιοδικά φαίνεται να έχουν ωφεληθεί από το γεγονός ότι οι χρήστες ολοένα και περισσότερο χρησιμοποιούν τις γενικές και ελεύθερες μηχανές αναζήτησης, όπως η Google Scholar, για να αναζητήσουν άρθρα, καθώς τα περιεχόμενα τους παρουσιάζονται επί ίσοις όρους με τα παραδοσιακά συνδρομητικά περιοδικά. Οι συγγραφείς και ερευνητές έχουν επίσης βοηθηθεί από το γεγονός ότι πολλοί χρηματοδότες της έρευνας και πανεπιστημιακά ιδρύματα συμπεριλαμβάνουν το κόστος δημοσίευσης σε περιοδικά ανοικτής πρόσβασης στον προϋπολογισμό της χορηγίας τους.            

Εκτός από τους ρυθμούς ανάπτυξης, η μελέτη καταγράφει ποσοτικά στοιχεία τα οποία επιτρέπουν στους μελετητές να διακρίνουν φάσεις στην ιστορία ανάπτυξης της ανοικτής πρόσβασης και να διακρίνουν τρεις  ξεχωριστές εποχές: "τα χρόνια της πρωτοπορίας" (1993-1999), τα "χρόνια της καινοτομίας" ( 2000-2004) και τα "χρόνια της ενοποίησης" (2005-2009).

Κατά τη διάρκεια των "χρόνων της πρωτοπορίας" οι ετήσιοι ρυθμοί αύξησης ήταν ραγδαίοι, τα περιοδικά χρηματοδοτούνταν αποκλειστικά από μεμονωμένους ερευνητές και ακαδημαϊκούς και εκδίδονταν σε απλές, τεχνικά, πλατφόρμες. Επίσης ισχυρή ανάπτυξη, τόσο στον αριθμό των περιοδικών όσο και στον αριθμό δημοσιεύσεων, σημειώνεται κατά τα "χρόνια της καινοτομίας" (2000-2004).

Την εποχή αυτή γεννιούνται καινούργια επιχειρηματικά μοντέλα για τη λειτουργία των περιοδικών αυτών σε ευρεία κλίμακα. Δημόσιοι οργανισμοί και ανεξάρτητα ινστιτούτα  χορηγούν περιοδικά υψηλού κύρους, ενώ ταυτόχρονα ξεκινά και η ψηφιοποίηση μεγάλου όγκου δεδομένων ανοικτής πρόσβασης. Σε άλλες περιοχές και περιφέρειες ιδρύονται μεγάλα διαδικτυακά portals τα οποία  βοηθούν τα περιοδικά να αυξήσουν την απήχηση τους σε παγκόσμιο επίπεδο.

Το 2004 οι εκδότες αρχίζουν να πειραματίζονται με υβριδικά μοντέλα ανοικτής πρόσβασης (π.χ. Springer Open Choice) που επιτρέπουν στους συγγραφείς που έχουν δημοσιεύσεις σε συνδρομητικά περιοδικά, να "ανοίγουν" τα άρθρα τους, θεσπίζοντας ωστόσο μια μικρή συνδρομή. Είναι η περίοδος που οι υποστηρικτές της ανοικτής πρόσβασης γίνονται πιο δραστήριοι και ορατοί στο παγκόσμιο γίγνεσθαι, προωθούν πρωτοβουλίες (π.χ. Πρωτοβουλία της Βουδαπέστης για την Ανοικτή Πρόσβαση) και διαδίδουν τις αρχές του κινήματος σε συνέδρια και εκδηλώσεις.  

Κατά τα "χρόνια της ενοποίησης" (2005- 2009), τα ετήσια ποσοστά δημοσιεύσεων μειώνονται σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο, ωστόσο η γενική αύξηση παραμένει και οι υποδομές ανοικτής πρόσβασης αναπτύσσονται και πολλαπλασιάζονται. Το Directory of Open Access Journals (DOAJ) αναδεικνύεται ως ο κεντρικός κατάλογος των περιοδικών ανοικτής πρόσβασης, τα οποία διατηρούν πλέον πλούσιο ανοικτό αρχειακό υλικό.