ΑΝΟΙΧΤΗ ΠΡΟΣΒΑΣΗ - ΓΝΩΣΗ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ | ΑΡΧΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ

Μια σημαντική έκθεση για την ανοικτή πρόσβαση στα επιστημονικά περιοδικά, με τίτλο "Heading for the Open Road: Costs and Benefits of Transitions in Scholarly Communications" δημοσιεύθηκε πρόσφατα από τους φορείς: Research Information Network (RIN), Research Libraries UK (RLUK), Wellcome Trust, Publishing Research Consortium (PRC) και Joint Information Systems Committee (JISC). Η έκθεση αναλύει πέντε διαφορετικά σενάρια για την αύξηση της πρόσβασης στα επιστημονικά περιοδικά και αξιολογεί τα οφέλη, τα κόστη και τα ρίσκα που ενέχει το καθένα, με βάση τα δεδομένα που ισχύουν στο Ηνωμένο Βασίλειο, όπου και επικεντρώνεται η έκθεση. Ως χρονική βάση αναφοράς (baseline) για την υλοποίηση των παραπάνω σεναρίων έχει επιλεγεί το έτος 2015, προκειμένου να ληφθούν υπόψη οι αλλαγές που κάθε ένα από τα παραπάνω σενάρια θα μπορούσε να επιφέρει συστημικά έως τότε.

Τα πέντε σενάρια για την αύξηση της πρόσβασης στα επιστημονικά άρθρα που εξετάζει η έκθεση ως πιθανά είναι τα εξής:

1. Η λεγόμενη πράσινη ανοικτή πρόσβαση (green open access), δηλαδή η πρακτική της αυτοαρχειοθέτησης σε ιδρυματικά ή/και θεματικά αποθετήρια με την καθιέρωση της υποχρεωτικής αυτοαρχειοθέτησης από τους χρηματοδότες της έρευνας.
2. Η λεγόμενη καθυστερημένη πρόσβαση (delayed access) σύμφωνα με την οποία οι εκδότες θα δίνουν ανοικτή πρόσβαση στα άρθρα που δημοσιεύονται στους δικτυακούς τόπους των περιοδικών τους μετά από περίοδο εμπάργκο κατάλληλη για τον κάθε επιστημονικό κλάδο.
3. Η λεγόμενη χρυσή ανοικτή πρόσβαση (gold open access), δηλαδή η απευθείας δημοσίευση με ανοικτή πρόσβαση, η οποία θα καθίσταται δυνατή με τη χρέωση fee στους συγγραφείς.
4. H διεύρυνση της άδειας χρήσης, σύμφωνα με την οποία θα υπάρξουν συμφωνίες σε επίπεδο χώρας με τους εκδότες ώστε να επιτευχθεί όσο το δυνατό μεγαλύτερη πρόσβαση στα άρθρα ανά κατηγορία ιδρυμάτων, και στην οποία θα συμμετέχουν τουλάχιστον οι μισοί από τους εκδότες.
5. Η πρόσβαση ανά περίπτωση (transactional), σύμφωνα με την οποία η αυξημένη πρόσβαση στοχεύει σε συγκεκριμένες κατηγορίες χρηστών. Η πρόσβαση στα άρθρα θα γίνεται μέσα από δικτυακούς συλλογείς (aggregating sites) με πολύ μικρό αντίτιμο για την πρόσβαση ανά άρθρο.

Τα τρία σενάρια τα οποία μπορούν να επηρεάσουν οι πολιτικές σε επίπεδο χώρας ή/και φορέων και τα οποία θεωρούνται τα πιο ωφέλιμα είναι η πράσινη ανοικτή πρόσβαση, η χρυσή ανοικτή πρόσβαση και η διεύρυνση της άδειας χρήσης. Η λεγόμενη καθυστερημένη πρόσβαση και η πρόσβαση ανά περίπτωση δεν προτιμώνται σε επίπεδο πολιτικής, καθώς οι πρακτικές αυτές δεν μπορούν να ελεγχθούν από το κράτος ή/και τους ενδιαφερόμενους φορείς, αλλά ελέγχονται από τους έκδοτες.

Οι συντάκτες της έκθεσης θεωρούν ότι, τελικά, η πράσινη και η χρυσή ανοικτή πρόσβαση προσφέρουν τις μεγαλύτερες δυνατότητες για την ενίσχυση της πρόσβασης σε όσους διαμορφώνουν πολιτικές (policy-makers). Η πράσινη ανοικτή πρόσβαση θεωρείται πως έχει τουλάχιστον ίση ή μεγαλύτερη δυνατότητα να αυξήσει την πρόσβαση στα επιστημονικά άρθρα σε σχέση με τη χρυσή ανοικτή πρόσβαση, χωρίς ουσιαστικά κόστη, αφού οι υποδομές για την πράσινη ανοικτή πρόσβαση (αποθετήρια) ήδη έχουν δημιουργηθεί. Παρόλα αυτά θεωρείται ότι το μοντέλο αυτό ενέχει κινδύνους με τις ακυρώσεις των συνδρομών στα περιοδικά και πως, έτσι, απειλεί το υπάρχον εκδοτικό σύστημα.

Η χρυσή ανοικτή πρόσβαση αξιολογείται ως ο προσφορότερος τρόπος για την πρόσβαση στα άρθρα μακροπρόθεσμα γιατί έχει ήδη αποδειχτεί ότι είναι βιώσιμος οικονομικά, το μοντέλο με το οποίο ο συγγραφέας πληρώνει τα έξοδα δημοσίευσης ευνοεί τη διαφάνεια και μειώνει τα εμπόδια προς την είσοδο στην αγορά, και, αναλόγως με το ύψος των εξόδων του συγγραφέα η χρυσή ανοικτή πρόσβαση έχει τη δυνατότητα να επιτύχει περισσότερα οφέλη και να επιφέρει λιγότερα έξοδα για τα πανεπιστήμια, αλλά και για το Ηνωμένο Βασίλειο γενικότερα.  

Η έκθεση υποστηρίζει ότι σε επίπεδο των πολιτικών που στοχεύουν στην ενίσχυση της πρόσβασης θα πρέπει να γίνουν τα εξής:

• Να ενισχυθεί η χρήση των υπαρχόντων θεματικών και ιδρυματικών αποθετηρίων (πράσινη ανοικτή πρόσβαση), αλλά να αποφεύγεται η μείωση του χρονικού περιορισμού για την ανοικτή πρόσβαση (embargo), η οποία μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τη βιωσιμότητα του υπάρχοντος εκδοτικού συστήματος.
•  Να διευκολυνθεί η μετάβαση στις δημοσιεύσεις ανοικτής πρόσβασης (χρυσή ανοικτή πρόσβαση) με την προϋπόθεση ότι ο μέσος όρος των εξόδων δημοσίευσης για τους συγγραφείς δεν θα ξεπερνά τις 2000 λίρες Αγγλίας, ότι το ποσοστό των άρθρων που χρηματοδοτούνται μέσω εξόδων συγγραφέων θα κινείται στον παγκόσμιο μέσο όρο και ότι θα υπάρξουν μηχανισμοί που θα διασφαλίσουν ότι δεν θα αυξηθούν τα έξοδα των πανεπιστημίων και άλλων χρηματοδοτών της έρευνας προς τους εκδότες, ως συνέπεια της παραπάνω μείωσης των εξόδων δημοσίευσης.